(Nie)Winny Prezes. Odpowiedzialność członków zarządów w projekcie nowelizacji Kodeksu spółek handlowych

Przedmiotem niniejszego artykułu jest analiza projektu nowelizacji Kodeksu spółek handlowych (KSH) pod kątem zmiany zasad odpowiedzialności członków zarządów . Projekt budzi duże zainteresowanie, zarówno w środowisku biznesowym, jak i prawniczym. Jednym z jego założeń jest wprowadzenie „Business Judgement Rule” (BJR). Artykuł ma na celu przybliżyć tematykę odpowiedzialności członków organów kierowniczych spółek kapitałowych w oparciu o zasadę BJR, traktując o jej genezie, rozwoju oraz sposobie implementacji w porządkach prawnych poszczególnych państw. 

Czym tak właściwie jest BJR? 

„Business Judgement Rule” czyli „biznesowa ocena sytuacji” jest to jedna z zasad, kształtująca ocenę działalności członka zarządu, w kontekście jego odpowiedzialności. Charakteryzuje się przyznaniem szerokiej autonomii w podejmowaniu decyzji przez zarządców spółek w rezultacie spełnienia określonych przesłanek. BJR wprowadza możliwość wyłączenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną spółce wskutek decyzji członków jej organów, które okazały się błędne, o ile podejmowane były w granicach uzasadnionego ryzyka biznesowego, w oparciu o adekwatne do okoliczności informacje

W założeniu nowe zasady kształtujące odpowiedzialność członków zarządów mają zachęcić zarządców spółek do podejmowania decyzji obarczonych większym ryzykiem, co w konsekwencji ma przekładać się na szybszy rozwój przedsiębiorstw i tym samym nadanie rozwojowi gospodarki większego tempa. BJR może być ponadto skutecznym narzędziem ułatwiającym zarządzanie spółką w trakcie kryzysu, w którym decyzje obarczone są podwyższonym ryzykiem. 

Większa swoboda przy podejmowaniu decyzji ma zachęcić zarządzających do zwiększenia ilości podejmowanych strategicznych decyzji, w czym ma pomóc fakt, iż ich działania będą oceniane z perspektywy przygotowania i realizacji procesu prowadzącego do ich podjęcia, a nie przez pryzmat rezultatu. Z perspektywy postępowań spornych, zasada ma stanowić narzędzie, za pomocą którego sąd będzie mógł, przy spełnieniu przesłanek BJR, o których będzie mowa poniżej, wyłączyć odpowiedzialność członka zarządu (organu) za podjęte przez niego decyzje, bez względu na ich rezultat.

Aktualnie BJR funkcjonuje w wielu krajach, przybierając różną formę, w zależności od lokalnego porządku prawnego i funkcjonującego w danym państwie systemu prawnego, które stanowią naturalna granicę stosowania tej zasady. 

Początek

BJR swoje początki zawdzięcza orzecznictwu sądów państw common law, w tym w szczególności USA. Na uwagę zasługuje stan Delaware, który od lat jest postrzegany przez przedsiębiorców jako atrakcyjny ze względu na przyjazne środowisko prawne i podatkowe. Źródłem ustroju prawno-podatkowego stanu Delaware jest liberalne orzecznictwo tamtejszych sądów gospodarczych. Lokalne sądy, ze względu na duży odsetek takich spraw, musiały wyznaczyć granicę ingerencji orzecznictwa w decyzje zarządców spółek. Z czasem wykształcił się tam nawet specjalny sąd Delaware Court of Chancery, w którym wyspecjalizowani sędziowie, rozstrzygają w sprawach wyłącznie z zakresu prawa spółek. To właśnie orzeczeniom tamtejszych sądów BJR zawdzięcza największy rozwój i ekspansję za ocean. 

BJR w ujęciu przedmiotowym

Różnice koncepcyjne BJR wynikają z niejednolitego prawa USA, opartego m.in. na orzeczeniach sądów, które różnią się w zależności od stanu. Standardy oceny, czy dana decyzja została podjęta w ramach BJR, są podobne i polegają na analizie realizacji przesłanek niezbędnych do jej zastosowania. 

Przesłanki pozwalające stwierdzić, że decyzja została podjęta zgodnie z BJR zostaną spełnione, jeśli decyzja: została podjęta z należytą starannością, w najlepszym interesie spółki, przez niezależną osobę, u której nie występował konflikt interesów oraz w oparciu o prawidłowo przeanalizowane dane i informacje. Brak realizacji choćby jednej z przesłanek może wykluczać zastosowanie BJR przy ocenie odpowiedzialności za podjętą decyzję. W tym miejscu należy podkreślić, że ocenie podlega proces towarzyszący podjęciu decyzji, a nie jej rezultat w postaci negatywnych skutków ekonomicznych dla zarządzanego podmiotu lub jego kontrahenta. 

Różnice na gruncie procesowym 

Na przestrzeni lat, w USA ukształtowały się dwa, odmienne podejścia do kwestii ciężaru dowodu. Pierwsze, najbardziej liberalne podejście, dominujące w orzecznictwie sądów Delaware, zakłada, że to powód musi udowodnić odpowiedzialność zarządcy, poprzez wykazanie naruszenia przesłanek BJR. Drugie podejście, promowane przez American Law Institute (organizację zrzeszająca amerykańskich praktyków i teoretyków prawa, których celem jest upraszczanie i dostosowanie prawa do bieżących), tzw. „Bezpieczna Przystań”, zakłada, że ciężar dowodu spoczywa na pozwanym, który musi wykazać, że te przesłanki zostały zrealizowane. Pomimo różnego podejścia w obszarze ciężaru dowodu, stosowanie BJR ma na celu realizować jeden wspólny cel, którym jest zachęcenie podmiotów zarządzających spółkami do podejmowania większej liczby decyzji wiążących się z ryzykiem. Ryzyko jest bowiem nieodłącznym elementem prowadzenia biznesu, ale nie może prowadzić do decyzyjnego impasu a regulacje prawne nie mogą stanowić przeszkody w rozwoju gospodarki, co więcej, powinny go stymulować. Decyzja uwzględniająca przesłanki BJR zasługuje na ochronę, której nie może pozbawić zarządzającego szkoda powstała w następstwie jej podjęcia. 

Europa

Zasada odbiła się szerokim echem również w Europie. O ile jej założenia nie powodowały większych kontrowersji wśród przedstawicieli doktryny, o tyle sposób jej implementacji 
w poszczególnych państwach, doprowadził do powstania rozbieżności wynikających z próby pogodzenia jej z lokalnym porządkiem prawnym. Mimo trudności wiele z państw europejskich podjęło próbę kodyfikacji BJR. Wzorując się na American Law Institute, przyjęto model zakładający, że ciężar dowodu spoczywa na pozwanym, co oznacza, że to członkowie organów zarządzających muszą wykazać, że zrealizowali przesłanki przy podejmowaniu decyzji, które zwalniają ich z odpowiedzialności. Takie rozwiązanie przyjęto m.in. w Niemczech, Austrii, Hiszpanii, Portugalii. 

Próby kodyfikacji BJR w Polsce

Efekty działań legislacyjnych można było zaobserwować w 2021 roku, kiedy to w życie weszła nowelizacja KSH powołująca do życia prostą spółkę akcyjną (PSA). Wspomniana nowelizacja wprowadziła do polskiego porządku prawnego zasadę odpowiedzialności osób zarządzających PSA opartą na BJR. Zgodnie z dodanym art. 300¹²⁵ KSH członek zarządu ponosi odpowiedzialności za podjęte decyzje, w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania swoich obowiązków w tym z niedołożenia należytej staranności wynikającej z zawodowego charakteru jego działalności lub niedochowania lojalności wobec spółki, chyba że nie ponosi winy. Przy czym należyta staranność rozumiana jest jako działanie w sposób lojalny wobec spółki, w granicach uzasadnionego ryzyka, na podstawie informacji, analiz opinii, które w danych okolicznościach powinny być uwzględnione. Opisana regulacja ewidentnie nawiązuje wprost do przesłanek BJR. Ocenie sądu ma podlegać proces towarzyszący podjęciu decyzji, czy w jego trakcie zostały zrealizowane wszystkie przesłanki, natomiast efekt tej decyzji 

Ujednolicenie odpowiedzialności w pozostałych spółkach kapitałowych 

Aktualne regulacje (art. 293 oraz 483 KSH) kształtują odpowiedzialność za szkodę członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjnej w oparciu o działanie lub zaniechanie sprzeczne z prawem lub postanowieniami spółki, chyba że nie ponosi on winy. Ponadto członek zarządu spółki przy podejmowaniu decyzji powinien dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. 

Z początku przypisanie odpowiedzialności członkowi zarządu w związku z naruszeniem konkretnej normy prawnej było dość problematyczne. Przykładowo członek zarządu wyrządził spółce szkodę, jednak ciężko było powiązać z tym faktem naruszenie konkretnej normy prawnej. Sytuacja zaczęła zmieniać się po roku 2014, wraz ze zmianą linii orzeczniczej Sądu Najwyższego (wyrok SN z dnia 24 lipca 2014 r. II CSK 627/1). Członków organów zaczęto pociągać do odpowiedzialności również w przypadkach, gdy nie zachowali staranności wynikającej z zawodowego charakteru ich działalności. Z biegiem czasu taki pogląd utrwalił się w orzecznictwie, co pokazuje wyrok Sądu Najwyższego z 2018 roku (wyrok SN z dnia 9 lutego 2018 r. I CSK 246/17). Sąd Najwyższy zaznaczył, że przy ocenie zachowania członka zarządu należy wziąć pod uwagę, czy nie przekroczył on dopuszczalnego ryzyka biznesowego i nie naruszył w związku z tym prawa. Ta, niekorzystna dla członków organów spółek, interpretacja przepisów daje możliwość powiązania nadmiernego ryzyka biznesowego z naruszeniem prawa, co stanowi podstawę ich odpowiedzialności. 

Nowelizacja 

19 lutego 2022 roku Sejm uchwalił nowelizację ustawy KSH, zmiana dotyczy zasad odpowiedzialności członków organów spółek kapitałowych, wynikających obecnie z art. 293 oraz 483 KSH i polega na dodaniu przesłanek składających się na BJR. W miejsce uchylanych art. 293 § 2 oraz 483 § 2 KSH zaproponowano art. 293 § 3 oraz 483 § 3 KSH, o następującej treści: „Członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny”. Z kolei 11 marca 2022 roku Senat odrzucił w całości projekt nowelizacji, dalszy jej los zależy aktualnie od Sejmu, który może odrzucić stanowisko Senatu bezwzględną większości głosów.

Podsumowanie 

Wprowadzenie zasady biznesowej oceny sytuacji pozwoliłoby uniknąć pociągania do odpowiedzialności członka organu na podstawie podejmowanej przez niego decyzji, której skutki okażą się niekorzystne dla spółki, jeśli w procesie jej podejmowania członek organu zrealizował określone w tym przepisie przesłanki. Przy takim brzmieniu przepisów ocenie będzie podlegał proces prowadzący do podjęci decyzji, czy członek organu działał w granicach uzasadnionego ryzyka w oparciu o właściwie przeanalizowane informacje i dane na moment podjęcia decyzji. 

Projekt nowelizacji w zakresie wprowadzenia BJR oceniany jest w większości pozytywnie. W tej kwestii wypowiedział się nawet Sąd Najwyższy, w uwagach do rządowego projektu ustawy z dnia 27 września 2021 roku, wskazując, że należy uznać za pożądaną regulację standardów oceny postepowania członków organów spółki poprzez wprowadzenie standardów lojalności i staranności oraz poprzez inkorporowanie wprost do przepisu zasady BJR. 

Ryzyko jest jednym z nieodzownych elementów prowadzenia działalności gospodarczej. Członkowie organów podejmując uzasadnione ryzyko powinni wpływać na rozwój spółki, osiąganie przez nią zyski, wprowadzane innowacje, działalność w nowych obszarach, zarządzanie w czasie kryzysu. Z tego tytułu powinni mieć odpowiednie środowisko prawne, które zachęci ich do podejmowania większego ryzyka.

Mając ponadto na uwadze dynamikę rynku oraz jego nieprzewidywalność procesowana zmiana jest jak najbardziej konieczna.

Proponowana nowelizacja pozwoli również ujednolicić przepisy dotyczące odpowiedzialności przewidziane dla PSA z przepisami obowiązującymi pozostałe spółki kapitałowe, co zapobiegnie wszelkim trudnościom interpretacyjnym, które mogą się z tego tytułu pojawić. 

Dzięki nowelizacji, członkowie organu, którzy starannie i lojalnie wykonywali swoje obowiązki i którzy zdecydowali się na podjęcie przez spółkę ryzyka, zyskają ochronę na wypadek, gdyby ex post okazało się, że decyzja była nietrafna i doprowadziła do wyrządzenia spółce szkody.